Ngày xửa ngày xưa, ở một làng nọ, có một cô gái trẻ sống đời nghèo khó, phải đi làm thuê cho nhà một ông trưởng giả giàu có. Công việc của cô thật vất vả, ngày qua ngày, cô phải làm lụng không ngừng nghỉ, nhưng lại bị đối xử rất tàn nhẫn. Cái ăn chẳng đủ no, cái mặc không đủ ấm, quần áo thì rách rưới, vì thế dù đang ở tuổi đôi mươi – cái tuổi mà đáng ra cô phải xinh đẹp nhất – cô lại trở nên gầy gò và xấu xí.

Một ngày nọ, nhà ông trưởng giả tổ chức một buổi lễ giỗ linh đình. Cỗ bàn được bày biện đầy nhà, họ hàng đến đông đủ, ăn uống rộn ràng. Trong khi đó, cô gái tội nghiệp phải gánh nước liên tục, mệt mỏi không phút nào được nghỉ ngơi. Đến khi gánh được nước thứ mười, cô cảm thấy mệt lả và ngồi nghỉ bên bờ giếng.

Nhìn xuống giếng, cô thấy hình ảnh phản chiếu của mình. Dù ở độ tuổi đôi mươi, nhưng vì cuộc sống quá khổ cực, cô trông thật gầy yếu và xấu xí. Một tiếng thở dài buồn bã thoát ra từ đôi môi cô.

Ngay lúc đó, đức Phật hiện lên trong hình hài một ông cụ già nghèo khó, dáng điệu mệt mỏi, chống gậy đến xin cô nước uống. Cô gái không chút ngần ngại, vội vã lấy gánh nước xuống giếng, vục lên và ân cần mời cụ già uống.

Sau khi uống xong, cụ già lại bảo rằng mình đói bụng. Cô gái liền nói ông cụ chờ một chút, rồi quay về nhà lấy phần cơm cháy của mình mang ra cho cụ. Cô nói: “Con chỉ có phần cơm cháy này thôi, cụ ăn tạm cho đỡ đói.”

Cụ già ăn xong, nhìn cô gái với ánh mắt ấm áp và nói: “Ta là đức Phật. Thấy con tuy nghèo khó nhưng lại có lòng tốt và biết thương người, ta muốn ban thưởng cho con. Con muốn điều gì, cứ nói ra, ta sẽ làm cho con vui lòng.”

Cô gái khiêm tốn ngỏ lời: “Con chỉ mong mình bớt xấu xí và có được một bộ quần áo lành lặn.”

Cụ già mỉm cười và bảo cô gái lội xuống giếng, nhặt lấy bông hoa nào cô thích và ngậm vào miệng. Cô sẽ đạt được điều mình mong ước.

Cô gái nghe lời, xuống giếng và chỉ chọn lấy những bông hoa trắng. Lạ thay, ngay khi cô ngậm hoa, cô từ một cô gái xấu xí, rách rưới bỗng chốc trở nên xinh đẹp tuyệt trần. Da dẻ cô trắng trẻo, khuôn mặt rạng ngời, quần áo cũng trở nên lộng lẫy như của một nàng công chúa.

Khi cô trở về, cả nhà trưởng giả đều kinh ngạc. Cô đẹp đến nỗi phải nhìn kỹ, họ mới nhận ra cô. Nghe cô kể lại câu chuyện, mọi người trong nhà trưởng giả đều mong cầu may. Họ nhanh chóng kéo ra bờ giếng, hy vọng gặp lại đức Phật để có thể trẻ lại và đẹp lên.

Thấy cụ già vẫn ngồi ở đó, họ vội vàng đưa xôi thịt ra mời: “Cụ ơi, cụ ăn đi! Rồi mách cho chúng tôi làm thế nào để trẻ lại và có được nhiều quần áo đẹp.”

Cụ già cũng dặn dò họ như đã nói với cô gái: lội xuống giếng và chọn hoa ngậm vào miệng.

Lũ trưởng giả tranh nhau, xô đẩy nhau xuống giếng. Dưới giếng đầy hoa đỏ và hoa trắng. Vì nghĩ rằng hoa đỏ mới đẹp, họ mút lấy mút để hoa đỏ. Nhưng khi họ lên đến bờ, điều kỳ lạ đã xảy ra. Thay vì trẻ lại và xinh đẹp hơn, họ lại trở nên già hơn. Khuôn mặt họ nhăn nheo, thân hình quắt lại, lông lá mọc đầy người, và đáng sợ hơn, đằng sau còn mọc ra một cái đuôi.

Những người hầu, những người nghèo nhìn thấy cảnh này thì hoảng hốt kêu lên: “Kìa, cẩn thận con quỷ nó cắn đấy bà con ơi!”

Những tiếng khác vang lên: “Đánh chết chúng đi chứ! Sợ gì!”

Thế là mọi người cầm đòn gánh xông vào đánh đuổi lũ trưởng giả. Cả họ nhà trưởng giả kinh hoàng, bỏ chạy một mạch lên rừng sâu để trốn. Từ đó, cô gái và những người nghèo khác được hưởng những của cải mà lũ trưởng giả bỏ lại.

Về phần lũ trưởng giả, họ phải nấp náu trong rừng sâu, ngày ngày kiếm quả cây để nuôi thân. Họ đi lom khom, quần áo rách nát, dáng vẻ thiểu não, nhưng vẫn tiếc của cải bỏ lại. Thỉnh thoảng ban đêm, họ mò về làng, hoặc gõ cửa, hoặc ngồi trước nhà kêu léo nhéo suốt đêm, gần sáng mới trở về rừng.

Cô gái và mọi người trong làng sợ hãi, phải đóng cửa chặt vào ban đêm. Họ bàn nhau tìm cách đuổi chúng. Họ bôi mắm tôm lên các cánh cửa và nung nóng nhiều lưỡi cày đặt rải rác ở cổng các nhà.

Một đêm nọ, lũ trưởng giả lại mò về. Khi chạm vào cánh cửa, mắm tôm bám đầy tay chúng, mùi hôi hám khiến chúng kinh hoàng. Khi ngồi xuống cổng, mông chúng bị bỏng do các lưỡi cày nóng. Chúng kêu lên oai oái rồi bỏ chạy lên rừng và từ đó không dám quay trở lại.

Thỉnh thoảng, khi người làng lên rừng hái củi, họ vẫn nhìn thấy lũ trưởng giả. Thấy bóng người, chúng vội chuyền theo nhánh cây, lủi nhanh thoăn thoắt. Người ta từ đó gọi chúng là khỉ.

Ngày nay, vẫn có người cho rằng khỉ chính là hậu duệ của lũ trưởng giả kia. Những con khỉ đỏ đít là vì chúng mang vết bỏng di truyền từ tổ tiên.

Và đó là câu chuyện về sự tích con khỉ.